مصرف گرایی چیست؟

Originally posted 2016-01-20 16:55:16.

مصرف گرایی

پدیده مصرف گرایی و اسراف در نقطه مقابل مصرف بهینه قرار گرفته است. «مصرف گرایی» یا به عبارت ساده تری اسراف که یکی از بزرگترین آفت ها و آسیب های فردی و اجتماعی و از گناهانی است که مورد نهی شدید خداوند متعال واقع شده است و در مقابل اعتدال و میانه روی در مصرف قرار گرفته است؛ به طور کلی هرگونه زیاده روی در کمیت و اتلاف را شامل می شود.
در حقیقت مصرف گرایی عامل تخریب رشد، توسعه و از بین رفتن منابع ملی است. مصرف گرایی از یک نگاه در معنای مصرف نامتعارف است که نیاز فیزیکی فرد را برطرف نمی سازد، بلکه نیاز کاذب فرد یا افراد را که گاه به تقلید از دیگران، تبلیغات، شرایط مادی یا تغییرات ساختار جامعه ایجاد شده برطرف می سازد. مصرف گرایی در نگاه عالمان دین نیز در همان معنای لغوی اسراف استعمال شده است و هرگونه بیهوده گرایی، زیاده روی و اتلاف و مانند آن ها را اسراف می دانند.
امام علی(ع) در این باره می فرمایند:
« الاوان اعطاء المال فی غیر حقه تبذیر و اسراف » آگاه باشید خرج کردن به ناحق، حیف و میل و اسراف است .
کتاب آسمانی قرآن نیز در آیه ۱۴۱ سوره انعام در مورد اصلاح الگوی مصرف و بهینه مصرف کردن می فرماید:
«کلوامن ثمره اذا اثمر و اتوا حقه یوم حصاده ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین» و از آن میوه هنگامی که به ثمر می نشیند بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید و اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد .
علامه طباطبایی (ره) در توضیح عبارت «لاتسرفوا» نوشته است:
ولا تسرفوا معنایش این است که در استفاده از این میوه ها و غلات از آن حدی که برای معاش شما صالح و مفید است تجاوز نکنید. درست است که شما صاحب آن هستید، ولی نمی توانید در خوردن و بذل و بخشش آن زیاده روی کنید و یا در غیر مصرفی که خدا معین فرموده است ، به کار ببرید . مثلاً ؛ در راه معصیت خدا صرف نمایید و همچنین فقیری که از شما می گیرد نمی تواند در آن اسراف کند و آن را تضییع نماید. پس مفهوم آیه مطلق است و خطاب آن شامل همه مردم چه مالک و چه فقیر می شود.(۱)
بنابراین از این آیه شریفه استفاده می شود که زیاده روی و مصرف گرایی کاری حرام و نکوهیده است. امیرالمؤمنین علی(ع) نیز با احتیاط در مصارف به خصوص در مصرف بیت المال عالی ترین نظارت را داشته و در کمال بی نیازی در قناعت و ساده زیستی بهترین الگوی مصرف را که همان اعتدال و میانه روی در مصارف بوده سفارش می کردند و به شدت اسراف، زیاد روی و مصرف گرایی را نکوهش می کردند؛ به ویژه این امر را از والیان حکومتی غیرقابل پذیرش می دانستند.
در این خصوص در نامه ای به فرماندار بصره _عثمان بن حنیف _ می نویسد:
پس از یاد خدا و درود! ای پسر حنیف، به من گزارش داده اند که مردی از سرمایه داران بصره، تو را به مهمانی خویش فرا خواند و تو به سرعت به سوی او شتافتی، خوردنی های رنگارنگ برای تو آوردند و کاسه های پر از غذا پی در پی جلوی تو می نهادند، گمان نمی کردم مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندان شان با ستم محروم شده، و ثروتمندان شان بر سفره دعوت شده اند، اندیشه کن در کجایی؟ و بر سر کدام سفره می خوری ؟ (۲)
امام خمینی ( ره ) نیز درخصوص دقت در مصرف و همچنین پرهیز از مصرف بی جا می فرمایند:
حتی مطبوعات باید این را توجه داشته باشند که چیزهایی را که برای ملت مفید نیست در روزنامه ها ننویسند کاغذ صرف این نکنند، وقت صرف آن نکنند، باید رادیو – تلویزیون توجه به این معنا داشته باشد که این بیت المال مسلمین است وقتش صرف چیزهایی که مربوط به مصالح مسلمین است شود، مسئولیت دارد این ها باید اشخاصی که مقاماتی که هستند ملاحظه کنند که به اندازه ضرورت مشاور بگیرند به اندازه ضرورت خدمتگزار بگیرند نه به اندازه دلخواه و این معنا را باید همه ما بدانیم که دلخواه های ما آخر ندارد. (۳)
بر همین اساس با توجه به نهی شدید مصرف گرایی و اسراف در دستورات و تعالیم اسلامی می توان چنین نتیجه گرفت که بین مصرف و مصرف گرایی در جامعه تفاوت وجود دارد چرا که مصرف به خودی خود عاملی مؤثر در تولید و رشد و توسعه اقتصادی می باشد و باعث ایجاد تقاضا، عرضه و تولید می گردد. اما آنچه که مذموم و باعث هدررفتن منابع ملی می شود مصرف نامناسب و نامتعارف و یا عدم برخورداری از الگوی صحیح مصرف در جامعه می باشد که این امر باعث مصرف گرایی، زیاده روی و تجمل گرایی در جامعه می گردد. لذا فرهنگ سازی مصرف بهینه و اصلاح همه زمینه الگوهای مصرفی در کشور از ضروریات اجتناب ناپذیر می باشد.
نتایج و پیامدهای مصرف گرایی
۱) تهاجم فرهنگی ابعاد گوناگون اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و روانی را در بر می گیرد؛ که روی هم رفتارهای مختلف انسانهای مورد تهاجم خود را با درونی کردن ارزش های مورد نظر شکل می دهد. (۴)
در برخی موارد تغییر در الگوی مصرف یک کشور و تمایل به تجملات و مصرف گرایی از اهداف تهاجم فرهنگی می باشد که با تغییر در الگوهای مصرفی مردم و ظهور گرایش های تجملی باعث ایجاد جامعه مصرف گرا می شوند. در همین راستا امام خمینی فرموده اند:
اکنون بازارهای کشورهای اسلامی، مراکز رقابت کالاهای غرب شده است و سیل کالاهای تزیینی مبتذل و اسباب بازی ها و اجناس مصرفی به سوی آن ها سرازیر است و همه ملت ها را آن چنان مصرفی بار آورده اند که گمان می کنند بدون این اجناس آمریکایی و اروپایی و ژاپنی و دیگر کشورها زندگی نمی توان کرد. (۵)
در چنین وضعی، نشر فرهنگ غربی و استفاده از کالاهای پرزرق و برق خارجی در کشور به عنوان رسالتی برای متمدن کردن مردم به شمار می آید. بدین ترتیب ابزارهایی از جمله وسایل آموزشی، هنری، علوم و فنون، کالاها و خدمات در این راستا مورد استفاده قرار می گیرند. تا «نیازمندی» به غرب و تولیدات آن از جمله تولیدات فرهنگی در ملت های جهان پدیدار شود. در چنین شرایطی فرد و جامعه «نیازمند» در پی رفع نیاز خویش به تولیدکنندگان (خارجی) مراجعه می کنند . زیرا نه تنها امکان تولید و رفع آن نیازها در داخل نیز نیست بلکه آنچه از غرب می آید ارزش و تولید داخلی ضد ارزش تلقی می شود . (۶)
ایجاد این نیازها و رساندن فرد و ملتی به حدی از احساس نیاز که آن را غیرقابل صرف نظر کردن بداند حتی در مورد نیازهای کاملاً غیرضروری ، از مهم ترین اهداف اشاعه فرهنگ مصرف گرایی و تهاجم فرهنگی دشمن و همچنین بالاترین سطح موفقیت تولیدکنندگان استعماری و فرهنگ زدایی دیگر ملت ها می باشد. این تغییر در الگوی مصرف در جامعه اسلامی که از اهداف تهاجم فرهنگی دشمن است باعث تجمل گرایی و زیاده خواهی و حیف و میل بسیاری از منابع ملی می شود. بر همین اساس یکی از پیامدهای مصرف گرایی اشاعه فرهنگ غرب و تخریب هویت ملی و فرهنگ اسلامی و همچنین ورود کالاهای غربی و از بین رفتن بازار برای تولیدات داخلی و فلج شدن این تولیدات می گردد. لذا در چنین شرایطی اصلاح الگوی مصرف تأثیر به سزایی در خنثی سازی تهاجم فرهنگی دشمن دارد. لذا رهبر فرزانه انقلاب با آگاهی دقیق و روشن بینی خاص خویش با تأکید بر اصلاح الگوی مصرف علاوه بر جلوگیری از هدر رفتن منابع و منافع ملی در برابر ترویج فرهنگ مصرف گرایی و تجمل پرستی غرب که از اهداف تهاجم فرهنگی دشمن نیز می باشد؛ به ضرورت ادامه دفاع فرهنگی در برابر تهاجم فرهنگی غرب اشاره دارد .
۲) یکی دیگر از پیامدهای مصرف گرایی ، تأثیرات منفی در فضای معنوی جامعه می باشد. چرا که در بسیاری از مواقع زیاده خواهی، تجمل پرستی و مصرف گرایی باعث رواج خودخواهی، رشد روحیه فردگرایی و نادیده انگاشتن بسیاری از اصول اجتماعی و اخلاقی که رعایت آن برای زندگی جمعی از ضروری ترین مسائل است خواهد شد. (۷)
در این مرحله اندک اندک ذهن انسان به مصرف گرایی خو گرفته و در مسیر بی پایانی در صدد رفع این گونه نیازهای کاذب است و چنین انسانی که همیشه نیازمند و در پی رفع نیاز است «به یک آرمان دل می بازد که در واقع دین تازه ای است». چنین انسان مصرف زده ای داوطلبانه برای رفع نیازهای مصرفی «خویش» همه زندگی معنوی خود را در سودای رفع نیاز پدید آمده در اثر تبلیغات چشم و هم چشمی ها و… ، به فراموشی می سپارد . (۸)
بنابراین از مهم ترین آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی در جامعه اسلامی که می تواند باعث کم رنگ شدن ارزش ها و آموزه های دینی و معنوی شود به موارد زیر می توان اشاره نمود.
الف) محرومیت از دوستی خدا
خداوند متعال در آیه ۱۴۱ سوره انعام می فرماید: «… انه لا یحب المسرفین » خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.
ب) فساد اجتماعی: از دیدگاه قرآن یکی از آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی، فساد در زمین است؛ زیرا هرگونه تجاوز از حد، موجب فساد و از هم گسیختگی می شود و به تعبیر دیگر سرچشمه فساد، اسراف است.
قرآن کریم در آیه های ۱۵۰-۱۵۳ سوره شعراء می فرماید:
« فاتقواالله وأطیعون¤ ولا تطیعوا امرالمسرفین¤ الذین یفسدون فی الارض ولایصلحون »
پس از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همان ها که در زمین فساد می کنند و اصلاح نمی کنند .
ج) گمراهی و محرومیت از هدایت الهی: یکی دیگر از آثار و پیامدهای اسراف و مصرف گرایی گمراهی و محرومیت از هدایت الهی است.
خداوند متعال در آیه ۳۴ سوره غافر می گوید:
« …کذلک یضل الله من هو مسرف مرتاب » این گونه ، خداوند هر اسراف کار تردیدکننده ای را گمراه می سازد . (۹)
۳) مصرف گرایی در جامعه دارای اثرات مخرب و زیان بار دیگری است که از مهمترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) افزایش واردات
اشاعه فرهنگ مصرف گرایی باعث افزایش تجمل گرایی و نیازهای غیرضروری در جامعه می شود و همین امر نیز باعث سیل ورودی کالاهای خارجی جهت رفع نیازهای فرد و جامعه «نیازمند» به تولیدکنندگان خارجی و باعث افزایش واردات و تضعیف تولیدکنندگان داخلی می شود.
ب) کمبود گرایش به سرمایه گذاری های زیرساختی
در جامعه ای که مصرف گرایی به یک فرهنگ تبدیل شده باشد، افراد جامعه دیگر میلی به سرمایه گذاری در بخش های عمرانی و زیرساختی جامعه که زمان بر می باشد ، ندارند و همه به دنبال سرمایه گذاری در خرید و فروش کالاهای پرمصرف و فعالیت های زودبازده می باشند، به همین دلیل مصرف گرایی باعث کاهش گرایش به سرمایه گذاری های زیرساختی و عمرانی در جامعه خواهد شد.
راهکارهای اساسی اصلاح الگوی مصرف
آنچه در اصلاح الگوی مصرف و دستیابی به فرهنگ بهینه مصرف در کشور دارای اهمیت می باشد این است که اصلاح الگوی مصرف نیازمند تبیین استراتژی و تعیین خط مشی است که طی آن، این اصل به یک شعار تغییر ماهیت ندهد؛ در واقع لازمه دستیابی به این مهم در کشور، خیزش و حرکتی عمیق از سوی مسئولان و همه آحاد جامعه می باشد؛ لذا می بایست همگی این اصل را یک ضرورت دانسته و فعالیت های خود را در راستای رسیدن به این اصل مهم برنامه ریزی نمایند و برای دستیابی به این امر فرهنگ ساز اقدام نمایند .
• فرهنگ سازی
یکی از پیش نیازهای این مسیر برای رسیدن به نتیجه مطلوب، زمینه سازی ذهنی و فرهنگی برای اقشار مختلف جامعه است. امروز هر فردی از اعضای جامعه باید بداند که در فعالیت های خود باید به بهینه مصرف کردن منابع مادی اقدام نماید تا کشور به اهداف تعریف شده در سند چشم انداز بیست ساله نظام برسد و شکوفایی در همه ابعاد ملی تحقق یابد. لذا بدون ایجاد فرهنگ این کار و طراحی و تأمین بایسته های آن به طور قطع راه به جایی نخواهیم برد. چرا که اصلاح الگوهای مصرف در کشوریک شب و به طور ناگهانی و با صدور یک دستورالعمل و بخش نامه عملی نمی شود. لذا فرهنگ سازی پایدار بستر اصلی نهضت اصلاح الگوی مصرف می باشد.
• مدیریت قوی
داشتن مدیریت مدبرانه و عاقلانه مصرف یکی دیگر از ضروریات اولیه این امر به حساب می آید. وجود مدیریت صحیح و عاقلانه در سطح کلان در جهت هدایت و تدوین و انتخاب یک استراتژی راهبردی، زمینه تحقق این طرح ملی و آینده ساز که حقیقتاً پیشرفت کشور و توسعه عدالت در گرو آن است ، فراهم می سازد .
• طراحی ساز وکار
یکی دیگر از پیش نیازهای اصلی در مسیر اصلاح الگوی مصرف، ترسیم اهداف، ابعاد و راهکارهای رسیدن به موضوع و تعیین شاخص هایی برای سنجش و ارزیابی روند و چگونگی پیشرفت امور است. باید برای جلوگیری از مصرف گرایی و اتلاف منابع و فرصت ها و هزینه ها در تمامی حوزه ها، سند و نقشه راهبردی تهیه و ابلاغ شود. یعنی با تهیه این سند، مدیران، مسئولان و فرماندهان سازمان های مختلف می توانند با اجرا و به کارگیری روش ها و شیوه های مدون، خود را در مسیر تحقق این اصل مهم قرار دهند .
• جلب مشارکت مردم
جلب مشارکت مردم و افزایش آگاهی های آنان نسبت به مصرف صحیح امکانات و منابع از دیگر راهکارها در مسیر اصلاح الگوی مصرف می باشد. حقیقتاً اصلاح الگوی مصرف در جامعه از کارهایی انجام شدنی است که هر یک از اعضای جامعه با مشارکت و ملزم نمودن خود به درست مصرف کردن از منابع، منافع عظیمی را برای جامعه حاصل می نماید.
• گنجاندن اصلاح در نظام آموزشی کشور به گونه ای که هرچه سطح آموزش بالاتر رود اطلاع و شناخت بیشتری در خصوص درک و ضرورت اصلاح الگوی مصرف در جامعه حاصل شود.
• استفاده و بهره گیری از برنامه های تلویزیونی و رسانه ای در راستای اصلاح الگوی مصرف
• گنجاندن برنامه اصلاح الگو در برنامه توسعه کشور و مصوبه های دولت. یعنی حرکت همه دستگاه های دولتی به طور مستمر و پایدار درجهت تحقق اصلاح الگوی مصرف
• ارائه الگوی آموزشی مناسب و اصولی به مردم از طریق سازمان ها و نهادهای ذی ربط. برای مثال سازمان برق می تواند از طریق آموزش مصرف بهینه در برگه های قبوض مصرفی مشترکین به ارائه الگوهای مناسب مصرفی در جهت اصلاح مصرف اقدام نماید.
• ارائه الگوی مصرفی مناسب عملی اعم از اداری و خصوصی کلیه مسئولین کشور
• تغییر در فرهنگ مصرف کنونی و ضدارزش نشان دادن مصرف گرایی براساس ارزش ها و آموزه های دینی
• مبارزه با تهاجم فرهنگی غرب در ایجاد فرهنگ ناپسند مصرف گرایی و تجمل پرستی با آگاه سازی و تعمیق بینش و بصیرت سیاسی و اسلامی افراد جامعه.
پی نوشت ها:
(۱) تفسیر المیزان، جلد ۷، ص. ۳۶۴
(۲) امام علی(ع) و اقتصاد اسلامی، ص. ۱۲۱
(۳) صحیفه نور، جلد ۱۹، ص. ۲۲۴
(۴) الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی، ص. ۲۴
(۵) صحیفه نور، جلد ۱۹، ص. ۲۰۴
(۶) الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی، ص. ۴۳
(۷) همان، ص ۷۴
(۸) همان، ص. ۵۶
(۹) آسیب شناسی رفتاری انسان از دیدگاه قرآن