پایگاه تحلیلی و خبری دانستنی نیوز
به گزارش خبر فوری، یکی از پدیده های انتخابات مجلس ۱۴۰۲ تعداد بسیار زیاد آراء باطله یا به اصطلاح «رای سفید» بود. این مساله (رای سفید دادن) در تمام رقابت های انتخاباتی دیده می شود اما چند سالی است در ایران تبدیل به یک کنش اجتماعی – سیاسی شده است.
آراء باطله از طرفی نشان دهنده طبقه ای از مردم است که در عین پذیرش اصل نظام و بنیان انتخابات، نسبت به نامزدها و شرایط برگزاری انتخابات و مسائل کلی حاکمیت و دولت اعتراض دارند و به همین دلیل، به رای اعتراضی روی می آورند. از سوی دیگر، این آراء می توانند نتیجه انتخابات را تغییر دهند.
تعداد بالای آراء باطله یا سفید می تواند یک نامزد را پیروز کرده یا مانع از پیروزی اش شود. در انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰، بزرگترین رقیب ابراهیم رئیسی، آراء باطله یا سفید بود. در انتخابات مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۲، آراء باطله مانع از قطعی شدن پیروزی بسیاری از نامزدها شدند. تعداد زیاد آراء سفید در پایتخت باعث کاهش حدودا دو سومی آراء نمایندگانی شد که بیشترین رای را کسب کرده بودند. از سوی دیگر، تعداد بالای آراء باطله انتخابات را به دور دوم کشاند و مانع از پر شدن ۱۵ کرسی پایتخت در بهارستان شد. از این روی، آراء باطله هم کارکردی اجتماعی و هم سیاسی دارند و باید در تحلیل های سیاسیون، تحلیلگران و جامعه شناسان مورد توجه قرار بگیرند.
رای سفید یا باطله؛ اعتراض معتقدان به حاکمیت
رای سفید چیست؟ رای سفید یا باطله به هر رایی گفته می شود که توسط شمارش کنندگان آراء رد شود. این رای توسط فردی به صندوق انداخته می شود که یا قواعد رای گیری را ندانسته و نمی تواند به یکی از گزینه های انتخاباتی رای دهد و یا به عمد و جهت اعتراض، به گزینه ای غیر از گزینه های موجود و پذیرفته شده توسط بانیان رای گیری رای می دهد.
دسته اول مورد توجه ما قرار نمی گیرد اما دسته دوم مد نظر این تحلیل است. این گروه جایگاهی مخصوص در نظامی سیاسی هر کشور دارند. کسانی که به رای باطله روی می آورند و به «عمد» از آن استفاده می کنند، تفاوتی عمده با کسانی دارند که از حضور در انتخابات اجتناب می کنند. گروه اول ناراضیانی هستند که وضعیت کلی حاکمیت را قبول داشته و حتی از انتخابات حمایت می کنند اما از گزینه های موجود ناراضی بوده و یا اعتراضی به برخی سیاست های اجرا شده توسط نظام سیاسی دارند.
این در حالی است که گروه دوم اصولا به انتخابات و رای گیری در چارچوب حاکمیت موجود اعتقاد ندارند (حتی اگر با اصل حاکمیت مشکل نداشته باشند). در واقع، کسانی که به رای اعتراضی روی می آورند از گزینه های موجود (Options) در انتخابات ناراضی هستند و نمی توانند میان آنها، یکی را انتخاب کنند. این در حالی است که کسانی که پای صندوق های رای نمی روند مشکلی بیش از گزینه های موجود دارند.
تاریخ رای اعتراضی در نظام های سیاسی جهان
در طول تاریخ افراد بسیاری از گزینه رای اعتراضی (رای سفیدی که برای اعتراض به صندوق انداخته می شود) استفاده کرده اند. رأی‌گیری اعتراضی به خصوص در آمریکای لاتین بسیار رایج است.
برای مثال، در انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۰ پرو، آلخاندرو تولدو، نامزد اپوزیسیون، به دلیل نگرانی در مورد صداقت انتخابات، از رقابت ها کناره گیری کرد اما حامیان خود را تشویق کرد تا به عنوان اعتراض، رای سفید یا باطله در صندوق های رای گیری بیندازند. در آن انتخابات، حدود ۳۱ درصد از آراء ریخته شده در صندوق ها، باطله بود. همچنین، در یکی از انتخابات های مهم بولیوی، حدود ۶۰ درصد از آراء، باطله یا سفید بود و اگر رای باطله قابلیت انتخاب شدن داشت، می توانست به عنوان پیروز انتخابات، خود را معرفی کند.
با این حال، نباید پنداشت که رای سفید یا باطله فقط در آمریکای لاتین رواج دارد. در همه جای دنیا از جمله اروپا از سیاست رای اعتراضی از طریق انداختن آراء باطله در صندوق ها استفاده می کنند. آراء باطله در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه در سال ۲۰۰۲، که در آن، ژان ماری لوپن، رهبر راست افراطی، پس از ژاک شیراک، نامزد محافظه‌کار، در جایگاه دوم قرار گرفت، نقشی تاثیرگذار ایفا کرد.
همچنین، در انتخابات ریاست جمهوری فرانسه در سال ۲۰۱۷ که در آن، امانوئل ماکرون به پیروزی رسید، چند میلیون رای سفید یا باطله به صندوق ها انداخته شد. فرانسه در آن سال شاهد بالاترین میزان رای گیری اعتراضی از اواخر دهه ۱۹۶۰ تا هزاره جدید بود.
برخی سیاستمداران و حقوقدانان معتقدند رای باطله نافی انتخابات است و اگر از حدی بالاتر باشد نشان می دهد که رقابت های انتخاباتی مشروع و مقبول نیست. برخی کشورها قانونی برای آراء باطله و اعتراضی تدوین کرده اند. در کلمبیا، رای سفید جایگاهی مخصوص در چارچوب قانونی این کشور دارد. بر اساس بند یک ماده ۲۵۸ قانون اساسی کلمبیا، در صورتی که رأی سفید بیش از سایر گزینه ها و آراء باشد، انتخابات باید یک بار دیگر تکرار شود و بسته به ماهیت انتخابات، احزاب و نامزدهای جدیدی معرفی شوند. این قانون به رای اعتراضی مسیری قانونی جهت مخالفت با پیامدهای انتخابات غیر اصولی می دهد.
رای باطله و اعتراضی در ایران
در سال های قبل، آراء باطله در انتخابات های ایران جایگاه مهمی نداشته است. استفاده از این آراء از اواخر دهه ۹۰ به بعد رواج یافت. این مساله هم در انتخابات ریاست جمهوری و هم در انتخابات مجلس قابل رویت است. جدول زیر میزان آراء سفید و باطله را در انتخابات های ریاست جمهوری اخیر (از انتخابات هفتم تا سیزدهم) نشان می دهد:
انتخابات ریاست جمهوری
میزان رای باطله
مشارکت کلی در انتخابات
هفتم
کمتر از نیم درصد (۸۵ صدم)
۷۹٫۹۲ درصد
هشتم
کمتر از نیم درصد
۶۶٫۷۷ درصد
نهم (مرحله اول)
۴٫۱۷ درصد
۵۹٫۷۶ درصد
دهم
۱٫۰۵ درصد
۸۴٫۸۳ درصد
یازدهم
۳٫۳۹ درصد
۷۲٫۹۴ درصد
دوازدهم
۲٫۹۰ درصد
۷۳٫۳۳ درصد
سیزدهم
۱۳٫۰۶ درصد
۴۸٫۸۰ درصد
جدول بالا که تقریبا برای انتخابات مجلس نیز قابل تکرار است، نشان می دهد که میزان آراء باطله با میزان مشارکت رابطه عکس دارد. هر چقدر میزان مشارکت در انتخابات بیشتر می شود میزان آراء باطله کمتر شده و هر چقدر میزان مشارکت پایین تر باشد، درصد آراء باطله بالاتر است.
این نشان می دهد که رای باطله تقریبا مساوی رای اعتراضی است. معتقدان به رای سفید در همان مسیری قرار دارند که معتقدان به عدم شرکت در انتخابات قرار دارند. تفاوت در این است که گروه اول بنا به دلایلی رای دادن را به رای ندادن ترجیح می دهند.
در ایران، غالب کسانی که رای باطله می دهند، معتقدند اصل انتخابات به حفظ نظام، امنیت کشور و اقتدار آن می افزاید. غالب این افراد می خواهند نشان بدهند که از کشور و نظام پشتیبانی می کنند اما از وضعیت کنونی نیز راضی نیستند. با این حال، مسیر کلی این افراد با مخالفان یکی است و بعید نیست با رادیکال شدن بیشتر فضای سیاسی کشور، به تحریم کنندگان انتخابات و مخالفان رادیکال بپیوندند.
