پایگاه تحلیلی و خبری دانستنی نیوز
به گزارش خبر فوری، مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان از سده ها پیش تا کنون رواج داشته است. با این حال، شاید کمتر کسی بداند که مراسم خاص روز تاسوعای حسینی از چه زمانی رایج و وارد فرهنگ شیعی گردیده است. در این گزارش قصد داریم مروری بر تاریخچه عزاداری در روز ۹ محرم داشته باشیم. پیش از آن، باید مروری بر تاریخچه عزاداری در دهه نخست ماه محرم داشته باشیم:
مروری بر تاریخچه عزاداری دهه اول محرم
عزاداری در سالروز شهادت امام حسین (ع) و یارانشان از سال ۶۲ هجری به بعد برقرار و در شهرهایی مانند کوفه و مدینه برگزار می شد. اما این مراسم و عزاداری، سده ها بعد به صورت یک مراسم آیینی منظم درآمد. این مراسم آیینی در ایران و در سده های نخست هجری به وجود آمد. مؤلف گمنام تاریخ سیستان از عزاداری مردم سیستان در دهه نخست محرم خبر می دهد. همچنین، در سال ۳۵۲ هجری به دستور امیر معزالدوله آل بویه، مراسم عزاداری در بغداد به صورت رسمی و گسترده برگزار می شود و این مراسم مبنای مراسم سوگواری ایرانیان می گردد. به روایت ابن اثیر، معزالدوله در روز ۱۰ محرم سال ۳۵۲ به مردم دستور داد که دکانها و اماکن کسب را تعطیل کنند و سوگواری نمایند و قباهای سیاه مخصوص عزا بپوشند و در شهر بگردند و بگریند.
با نابودی آل بویه و قدرت گرفتن حکومت های ترک تبار غزنوی و سلجوقی، برگزاری مراسم عزاداری رسمی از رونق می افتد. با این حال، چند سده بعد و در سال‌های پیش از حکومت صفوی رونق می گیرد.
با روی کار آمدن صفویه، برگزاری مراسم عزاداری به یک سنت رایج بدل می شود. به همین دلیل، می توان پی و پایه سنت عزاداری محرم را در زمان صفویه جست.
در زمان شاهان صفوی، کتاب “روضه الشهدا” نوشته و مبنای رواج سنت روضه خوانی می شود. روضه خوان به کسی گفته می شد که کتاب روضه الشهدا را می خواند. حافظ محمدحسن مشهورترین روضه خوان صفوی بود. او اصالتا اهل تبریز بود اما در اصفهان مجلس برگزار می کرد.
در سفرنامه های عصر صفوی به برخی مراسم های آیینی دهه نخست محرم اشاره شده است. آنتونیودی گوار کشیش اسپانیایی که از طرف پادشاه اسپانیا در عهد حکومت شاه عباس اول چندین بار به ایران مسافرت نمود، چنین می نویسد: در پیشاپیش دسته های عزادار شترانی دیده می شد که در پشت هر یک پارچه ایی سبز رنگ افکنده، زنان وکودکان را بر آنها سوار کرده بودند، سر و روی زنان و کودکان گویی توسط نیزه زخمی شده و تظاهر به گریه می کردند.
دلاواله، دیگر جهانگرد عصر شاه عباس نیز مراسم عزاداری روز عاشورا را چنین وصف می کند: در روز دهم ماه محرم یعنی روز قتل، دسته های بزرگی به راه می افتد. بروی اسب های آنان، سلاح های مختلف و عمامه های متعدد قراردارد و به علاوه چندین شتر نیز همراه دسته ها هستند که بر روی آنها جعبه هایی حمل می شود که درون هر یک سه_چهار بچه، به علامت بچه های اسیر حسین(علیه سلام) قرار دارند.
عزاداری محرم در عصر قاجار
با وجود اینکه بنیان آیین عزاداری در عصر صفویه شکل می گیرد، اما آیین های امروزی مراسم عزاداری محرم همگی در عصر قاجاریه به وجود می آید. شکل گیری هیئت های مذهبی، ایجاد تکیه، برگزاری مراسم های آیینی دسته، تعزیه (به شکل امروزینش) و … همگی در عصر قاجاریه ایجاد می شود.
یکی از سنت های رایج شده در عصر قاجاریه، سنت نذری دادن است. عبدالله مستوفی در کتاب “شرح زندگانی من” می نویسد: روز تاسوعا و عاشورا گذشته از مشغولیات روضه، ما مشغله دیگری هم داشتیم و آن کمک به تقسیم نذری بود. پدرم نمی‌دانم در نتیجه چه پیش‌آمد و در چه دوره‌ای از ادوار زندگی خود نذری کرده بود که هریک از این دو روز پنجاه من برنج پلو می‌کردند و به مردم می‌دادند. این نذری در پنج شش دیگ بزرگ ریخته می‌شد، دیگ اول آن سه ساعت به ظهر مانده حاضر بود. این دیگ برای اشخاصی که از روزهای قبل به توسط خدمتکارها و نوکرها ظرف فرستاده بودند تخصیص داشت. دیگ دوم را در ظرف‌های خانه می‌کشیدند و برای همسایه‌ها و اقوام به در خانه‌ها می‌فرستادند. دیگ سوم و چهارم بین فقرایی که دم در می‌آیند تقسیم می‌شد. پنجم و ششم که در حدود ظهر تا یک ساعت بعد از ظهر حاضر می‌شد مخصوص اهل خانه و کس و کار آنها بود…. این نذری عبارت بود از پلو ساده که گوشت ادویه، خورش آن می‌شد. بر فرض که به بعضی گوشت هم کم می‌رسید، خود پلو غذای چرب و نرمی بود مخصوصاً ته‌دیگ‌های خوبی داشت که آنها را هم پارچه پارچه کرده روی تقسیمات می‌گذاشتند.»
در زمان ناصرالدین شاه، تکیه دولت ساخته و به اصلی ترین محل برگزاری مراسم عزاداری در تهران تبدیل می شود. بسیاری از مراسم های امروزی محرم در عصر ناصری شکل می گیرد. بسیاری از این سنت ها جالب و زیبا و برخی از آنان نیز خرافی و آسیب زا بوده اند. فی المثل در روایت یکی از شاهدان مراسم عاشورا در عصر ناصری آمده است: روز تاسوعا و عاشورا دسته‌ها تشکیل می‌شود. مردم، زن و مرد به تماشای کسانی می‌رفتند که سر خود را شکافته و غرق خون شده‌اند، دسته دیگر بدن خود را سوراخ کرده، طپانچه گذرانیده، بعضی سینه خود را قفل کرده، بعضی خود را تا کمر برهنه، با زنجیرها به جان خود افتاده، دوش و پشت خود را سیاه کرده، جمعی سنگ به سینه می‌زنند.. .
متاسفانه بسیاری از سنت های خرافی و بدعت آمیز محرم در عصر قاجار به وجود آمدند و برخی از آنان، هنوز هم رواج دارند.
روز تاسوعا چه روزی است؟
اما برگزاری مراسم روز تاسوعا از چه زمانی شکل می گیرد؟ در بسیاری از روایات کهن مذهبی به این روز اشاره شده است. ثقه الاسلام کلینی در جلد چهارم “کافی” نوشته است: تاسوعا روزى است که حسین علیه السلام و اصحاب او در کربلا محاصره شدند و سپاه شامیان بر ضد آنان گرد آمد. ابن زیاد و عمر سعد نیز از فراهم آمدن آن همه سواران خوشحال شدند و آن روز، حسین علیه السلام و یارانش را ناتوان شمردند و یقین کردند که دیگر براى او یاورى نخواهد آمد و عراقیان نیز او را پشتیبانى نخواهند کرد.
در واقع، در این روز، سه اتفاق مهم افتاده است. اولین اتفاق مربوط به ورود شمر به کربلا با سپاهیانش است. او به عمر سعد فشار می آورد که یا جنگ با حسین را شروع کند یا او را به بیعت وادارد. شمر سپس به اردوی امام (ع) می رود و به فرزندان ام البنین و حضرت عباس(ع) امان نامه می دهد. عباس (ع) امان نامه را پاره می کند و می گوید تا آخرین قطره خون از امام حسین(ع) دفاع خواهد کرد. بعد از این، سپاهیان عمر سعد آماده حمله شده و حسین بن علی(ع) و یارانش توسط دشمن محاصره می شوند. امام (ع) حضرت عباس (ع) را راهی اردوی دشمن می کند و از آنها یک روز فرصت می خواهد تا به نیایش و نماز بایستد. عمر سعد این خواسته را می پذیرد و از وقوع جنگ جلوگیری می شود.
با دقت در وقایع تاسوعا، مشخص می شود که حضرت عباس در بطن وقایع تاسوعا بوده است. به همین دلیل، سالها پس از گذشت وقایع عاشورا، روز ۹ محرم را به نام حضرت عباس نامیده و برای او نوحه سرایی می کنند.
مراسم عزاداری روز تاسوعا در عصر قاجار
برگزاری مراسم عزاداری تاسوعا به شکل اختصاصی و آیینی از زمان صفویه و قاجار مرسوم می شود. یکی از اتفاقاتی که در زمان قاجار می افتد، نقش آفرینی لوطی ها و داش مشدی ها در برگزاری مراسم عزاداری است. مستوفی در این باره می نویسد: داش مشدی ها از شهداى کربلا به حضرت عباس و حر بسیار معتقد بودند. بزرگ ترین قسم آن ها «بحضرت عباس و به کمربند حر» بود، و این ارادت خاص از این راه بود که حضرت عباس امان نامه ابن زیاد را که به وسیله شمر براى آن بزرگوار فرستاده شده بود رد کرده و او را دور کرده بود و حر از مقام ریاست قبیله و سرکردگى و وجاهت در نزد ابن زیاد صرف نظر کرده نزد امام حسین آمده و جان خود را فدا کرده است. فداکارى این دو بزرگوار با طبع این مردمان ساده بى آلایش متناسب و ارادت خاص آن ها به این دو جوانمرد براى فداکارى یا به اصطلاح خودشان لوطى گرى آن هاست… .
عبارات مستوفی نشان می دهد که داش مشدی ها در برگزاری باشکوه مراسم های تاسوعا و بزرگداشت مقام حضرت عباس (ع) نقش زیادی داشتند.
سنت ها و آیین های مذهبی در روز و شب تاسوعا
بسیاری از سنت های مراسم تاسوعای حسینی همانند عاشورا است، جز اینکه روز عاشورا به امام حسین(ع) و تاسوعا به حضرت عباس(ع) اختصاص دارد. با این حال، علاوه بر آیین‌های عمومی عاشورا، برخی آیین‌های عزاداری که به نوعی مربوط به حضرت عباس یا به نام وی هستند، اختصاصاً در تاسوعا برگزار می‌شوند. شمع‌گردانی در اردبیل، چهل منبر در لرستان، توغ گردانی در آذرشهر، جریده گردانی در کاشان و … از جمله آیین‌هایی هستند که اختصاصاً در شب و روز تاسوعا اجرا می‌شوند، یا صورت اجرای‌شان در این زمان، با زمان‌های دیگر متفاوت است. همچنین، می‌توان از دسته عزاداری حسینه اعظم زنجان یاد کرد که قریب بر پانصد هزار نفر عزادار در آن شرکت دارند و بزرگ‌ترین عزاداری شعیان جهان است و بالای ده هزار قربانی در این روز ذبح می‌شود.
